Inspirerend voorbeeld 35. Karolien van den Brekel - Dijkstra "Huisartsen dragen bij aan het versterken van veerkracht en aan het zelfhelend vermogen van mensen”

Op een zonnige zaterdagmiddag in mei spreek ik huisarts, trainer ‘Positieve Gezondheid’ én director Positive Health International  Karolien van den Brekel – Dijkstra voor het eerst in 30 jaar weer. Wij deelden een kamer en een gezamenlijk stage tussen februari en mei 1993. Op Curaçao en deden onderzoek op verzoek van twee hoogleraren Römer (sociale geneeskunde) en Van den Heuvel (medische sociologie).

Met een gehuurde Lada reden we heel Curaçao over en interviewden zo’n 35 van de destijds ruim 100 huisartsen op het eiland. Het was een onvergetelijke tijd, waarin we het nuttige natuurlijk met het aangename verenigden. Vandaag interview ik Karolien over haar visie op en werken met het concept Positieve Gezondheid in de huisartspraktijk en daar buiten, in organisaties en inmiddels ook op internationale podia.

We komen er al snel achter dat we nog steeds met dezelfde thema’s werken als destijds. Karolien was destijds al zeer geïnteresseerd in de interactie tussen huisarts en patiënt en de invloed ervan op de gezondheid en het welzijn van de patiënten. “Op Curaçao had je huisartsen die opgeleid waren in Nederland, in Colombia en in de VS. Ons onderzoek concentreerde zich op eventuele significante verschillen tussen huisartsen en hun opleidingsachtergrond en hoe ze omgingen met patiënten met een multiculturele achtergrond. Vaak was hun eigen culturele achtergrond anders dan die van de patiënten. In hoeverre pasten zij hun behandeling aan de verwachting van patiënten aan?”.  

VEERKRACHT EN BESCHEIDENHEID

Na Curaçao trouwde Karolien met Paul, die haar destijds kwam opzoeken in Curaçao. Zijn internationale loopbaan, maakte dat ook Karolien internationaal ging werken. “Ik ben met onderzoek aan NYU in de VS, later in Utrecht gepromoveerd op voorspellende factoren voor spontane vroeggeboorte. Een van de uitkomsten was dat stress bij de moeder ervoor kan zorgen dat de baarmoedermond verkort”, dat geeft een verhoogd risico op vroeggeboorte. Zelf heeft ze ervaring met het omgaan met stressvolle situaties. “Het wonen en werken in de VS, Duitsland, Ierland en Japan, en opvoeden van kleine kinderen in een internationale omgeving deden destijds een groot beroep op mijn veerkracht. Het was een onvergetelijke en leerzame periode. Zeker in Japan, om te leren wat je belangrijk vind en wat jezelf nodig hebt om een goede tijd te hebben in een compleet andere wereld. Eigenlijk was Positieve Gezondheid toen al een rode draad in mijn leven.”

Karolien is als huisarts een pionier op het snijvlak van geneeskunde en het sociale domein. “Misschien is mijn fascinatie daarvoor in Curaçao al begonnen, omdat het verband tussen ziekte, behandeling en culturele achtergrond daar zo naar voren kwam”. Maar ze kreeg haar fascinatie ook van huis uit mee. “Mijn vader was een tandarts die altijd ruim de tijd nam voor zijn patiënten, waardoor het spreekuur consequent uitliep. Hij was echt geïnteresseerd in het leven van zijn patiënten. Ook vond hij preventieve zorg belangrijk en was daarom ook schooltandarts”. Haar interesse in het sociale domein kreeg ze mee van haar moeder, die naast haar functie als aardrijkskundedocent ook actief was in de lokale politiek. “Mijn moeder kreeg met haar oog voor wat er speelde in de samenleving veel voor elkaar, door te zoeken naar gezamenlijke oplossingen, los van politieke kleur of achtergrond”.

Ook het vak van huisarts heeft Karolien gevormd. “Huisarts zijn heeft mij een les in bescheidenheid gegeven. Wanneer je als arts diep in de ‘geneeskunde bubbel’ zit, denk je nog dat je mensen kunt redden, maar ik weet inmiddels dat dat meestal niet waar is. Wat we kunnen doen is bijdragen aan het versterken van veerkracht en aan het zelfhelend vermogen van mensen”.

Karolien vertelt verder: “Uit onderzoek van Alex Jadad  -die samen met o.a. Machteld Huber, de internationale discussie aanging over de definitie van gezondheid en tot ‘health as the ability to adapt to the physical, social en emotional challenges of life’ uitkwam-  deed in Colombia en later internationaal wetenschappelijk onderzoek. Hij toonde aan in onderzoek naar ‘self-rated health’ dat mensen zelf aangeven dat maar 10% van  hun gezondheidsklachten op te lossen zijn in het medische circuit. In 90% van de gevallen geven ze aan dat hun gezondheid te bevorderen is met het aanpassen van hun leefstijl, financiële of sociale problemen, het accepteren van het ongemak en pijn of van de naderende dood”.

BEWUST POSITIEF EN GEZOND

Met deze wetenschap in haar achterhoofd verdiepte Karolien zich in het concept Positieve Gezondheid. Ze is daardoor een voorloper op het terrein van context gerichte, integrale gezondheid. “Als huisarts ben ik meer een klankbord en een spiegel voor mijn patiënten. Ik stel vooral vragen zodat patiënten het verband tussen hun eigen gedrag, leefstijl en gezondheid leren inzien. Het spinnenweb van Positieve Gezondheid pas ik dagelijks toe in de praktijk. In korte tijd krijgen ze daardoor inzicht in zes levensgebieden die van invloed zijn op gezondheid en het welbevinden”.

Positieve Gezondheid

Positieve Gezondheid is voortgekomen uit de introductie van een nieuw gezondheidsconcept dat Machteld Huber ontwikkeld in 2011. Daarbij wordt gezondheid gezien als het vermogen van mensen om met de fysieke, emotionele en sociale uitdagingen in het leven om te gaan. Eigen regie voeren is een belangrijk focuspunt. Positieve Gezondheid wordt gemeten aan de hand van in zes dimensies: lichaamsfuncties, mentaal welbevinden, zingeving, kwaliteit van leven, meedoen en dagelijks functioneren. Positieve Gezondheid is zowel een gezondheidsvisie die weergeeft hoe het denken over gezondheid en ziekte aan het veranderen is, als een methode voor mensen om gezondheid in kaart te brengen aan de hand van een spinnenwebdiagram met zes dimensies, en vormt daarmee een basis voor ‘een ander gesprek’, vanuit zingeving, over gezondheid en welzijn.

Met het spinnenwebdiagram krijgen patiënten in één oogopslag te zien hoe tevreden ze zelf zijn met hun gezondheid. “In het gesprek gaan we in op wat ze belangrijk vinden en meer aandacht willen geven om hun gezondheid en gevoel van welbevinden positief te bevorderen. Als huisarts is Karolien proactief wanneer het zichtbaar is dat patiënten kampen met bijvoorbeeld overgewicht. “Ik initieer het gesprek daarover ook wanneer ze met een andere gezondheidsklacht naar de praktijk komen. Ik start vaak door met ze ‘uit te zoomen’ zodat ze breder naar hun gezondheid gaan kijken, daarna ‘zoomen we in’ op wat belangrijk is, wat ze echt willen. In plaats van ergens ‘vanaf’ te willen, geven mensen zelf aan ‘waar ze naar toe’ willen. Ik geniet ervan wanneer ze zelf hun ingevulde spinnenweb bekijken en de samenhang gaan zien en met meer inzicht, overzicht en uitzicht op hun situatie stappen zetten. Je kunt niet meer niet inzien wat je eenmaal hebt ingezien”, bevestigt Karolien. “Bewustzijn geeft duurzaam een nieuw perspectief op ieders leven”.

Karolien voelt zich vaak meer een coach voor haar patiënten, dan een ‘klassieke’ arts en geeft aan dat haar eigen gave om patiënten echt te zien voortkomt uit haar eigen opgave om zichzelf te leren zien en begrijpen. Dat maakt het gemakkelijker om er het gesprek met patiënten over aan te gaan. “Door de zelfinzichten en de vragen die ik stel, gaan mensen zelf de vicieuze cirkel doorbreken met hele kleine stapjes. Bijvoorbeeld door actief ruimte te maken voor een ochtendwandeling voor ze naar hun werk gaan. Of soms met een heel praktische aanrijking, zoals het telefoonnummer van een zwembad of dat een patiënt er zelf achter komt dat oplossingen binnen handbereik liggen, door bijvoorbeeld een partner, een vriend(in) of één van de buren te betrekken. Maar vaak komen mensen zelf met verrassende oplossingen, doordat ze zich gehoord voelen. Daardoor kun je als arts naast de patiënt staan en hoef je de zorg niet over te nemen”.

HEEL DE ARTS – PATIËNT RELATIE

Gelijkwaardigheid en Karoliens grote vertrouwen in de veerkracht van mensen werkt door in de arts-patiëntrelatie. Door haar extra aantekening ‘Positieve Gezondheid’ krijgt ze extra tijd voor de behandeling van haar patiënten, 15 minuten in plaats van 10. “Daardoor kan ik wat dieper ingaan op vragen over wat voor de ander echt belangrijk is in het leven, over waar ze van dromen en wat ze willen bereiken. Meestal lukt het me dan om een opening te vinden bij de patiënt, die daarna zelf met mogelijkheden komt om zijn of haar gezondheid te verbeteren. De meeste mensen hebben een enorme veerkracht, zo blijkt regelmatig. Zo zie ik patiënten met bijvoorbeeld chronische pijn na jaren zoeken in het medische circuit de oplossing dichter bij zichzelf zoeken.

Veerkracht en het zelfhelend vermogen van patiënten stijgt wanneer we samen het onderliggende trauma uit hun jeugd of in hun bestaande relaties bespreken, waardoor de chronische pijn betekenis krijgt. Alleen al door de bron en betekenis van de ziekte of de pijn in te zien, vermindert vaak de intensiteit ervan". Een mooi voorbeeld waarover Karolien verrast en verheugd was, is van een patiënte, die na vele rondjes medische molen, steeds beter leerde omgaan met haar chronische pijn na Positieve Gezondheid gesprekken en een geïntegreerd revalidatie programma. Het leren omgaan met chronische pijn of ziekte langs enkele logische fasen gaat. De HEEL-methode bestaat uit:

• Herkennen
• Erkennen
• Ervaren
• Loslaten

“Bij patiënten met een chronische klachten vraag ik ze ‘Wat wil jouw ziekte of pijn jou vertellen? Zelf heb ik sinds enkele weken last van mijn knie, die me ertoe dwingt om rust te nemen. Net in de periode dat mijn dochter eindexamen doet. Ik ben wat meer thuis nu en dat is voor zowel mijn dochter als mijzelf heel fijn. Zo geef ik ook zelf betekenis aan pijn of ziekte, want ieder krijgt op zijn of haar pad hij nodig heeft om zich te ontwikkelen”.

PREVENTIE MINDSHIFT

Voor Karolien is het helder dat haar pad is om een betekenisvolle rol te spelen in de preventie van ziekte en onnodige druk op de zorg én ook binnen het werkveld van huisartsenzorg in Nederland én daarbuiten. “Ik heb me vaak afgevraagd, waarom artsen zo hard werken om pas aan het eind van het spectrum waarop mensen al (chronische) ziektes hebben, heel hard aan de slag gaan met behandeling. Wat zou er gebeuren met onze gezondheid wanneer we veel eerder in het leven werken aan preventie van bijvoorbeeld leefstijlgerichte gezondheidsproblemen. Waar wachten we met elkaar op? Het is hoog tijd om preventieve zorg en een gezonde levensstijl de aandacht te geven die het verdient”, geeft Karolien gepassioneerd aan.

“Er wordt veel gesproken over preventie, maar niemand voelt zich er werkelijk verantwoordelijk voor. Aan preventie kunnen artsen nauwelijks iets verdienen en het verzekert zorgverzekeraars niet dat mensen niet ziek worden. Daarom is preventie geen verdienmodel, maar de behandeling van ziekte. We hebben de zorgsector te complex georganiseerd, waardoor het systeem zelf vastgelopen en ‘ziek’ geworden is, met vele overspannen en afgehaakte artsen, maar ook met veel ‘jonge klare’ medisch specialisten die thuis zitten, omdat er ‘geen werk’ voor hen is. Onbegrijpelijk, al deze mensen begonnen met een droom en zijn vastgelopen in het systeem”.

Wat je aandacht geeft groeit. “Met de focus op ziekte als verdienmodel lopen we achter de feiten aan en maken we het systeem ingewikkelder. Zowel artsen, maar ook bestuurders en beleidsmakers in de zorg zouden ziekte bij de bron moeten aanpakken met meer aandacht voor preventie én voor het accepteren dat het leven eindig is. We kunnen niet elke zieke en ziekte genezen. Wanneer we ons in de zorg expliciet richten op het genezen van patiënten, verliezen we de aandacht voor de kwaliteit van leven en voor de bron van ziekte, die vaak ligt in onderliggend psychisch lijden en/of een ongezonde levensstijl”.

Dat geldt ook voor geneeskunde studenten al in een vroeg stadium, geeft Karolien aan. “Tijdens mijn studie geneeskunde werd er slechts 4 uur aan zorgpreventie besteed. Zowel binnen de opleiding hebben we een mindsetshift nodig als ook binnen het collectief van huisartsen, medisch specialisten en in ‘heel de samenleving’. De gezondheidszorg op basis van ‘genezing van ziekte’ is niet langer betaalbaar. De manier waarop we de zorg organiseren moet drastisch veranderen”.

ZORGINFARCT DOORBREKEN

Karolien is helder. Ons zorgstelsel is inmiddels onbetaalbaar geworden, omdat we onvoldoende naar de patiënt luisteren. “Wanneer patiënten zich gehoord voelen, worden ze minder afhankelijk van een dokter en medicatie. Dat zagen we op Curaçao al. Medical shopping en dientengevolge een onnodige extra druk op de zorg kunnen we voorkomen wanneer we de bron van de klachten naar boven halen”.  

Op sommige plekken in Nederland hebben we al een zorginfarct, maar de kans daartoe wordt alleen maar groter. Karolien geeft aan: “Nu al, maar ook in de toekomst kunnen we niet meer voor alles naar de dokter. We zullen moeten leren om samen oplossingen te zoeken tussen zorg en welzijn”. Ze heeft enkele suggesties die de noodzakelijke transformatie in de zorg mogelijk maken.

• De bevlogenheid weer terug in de zorg: Veel mensen ontvluchten de zorg doordat het ingewikkelde systeem het hart voor de zorg heeft gekwetst
• Zelfkennis bij artsen en verpleegkundigen: Eerst goed voor jezelf zorgen, practice what you preach. Zelfinzicht is noodzakelijk om diep te kunnen luisteren naar patiënten (en naar elkaar), omdat de oplossing in de patiënt zit en meestal niet in de arts. Praten over bijvoorbeeld eenzaamheid, schaamte en gevoelens van schuld is essentieel voor (huis)artsen, zodat klachten niet onnodige gemedicaliseerd worden.
• Meer zelfzorg, minder administratieve dubbelingen / barrières: digitaal als het kan, fysiek als nodig. Bijvoorbeeld de thuisarts of andere betrouwbare zelfzorg informatie voorziening, en beeldbellen tussen artsen en patiënten levert meer tijd voor zowel de arts als patiënt op.
• Versterken poortwachtersfunctie van huisartsgeneeskunde: De beroepsverenigingen voor huisartsen zoals ‘NHG, LHV en Ineen’ nemen nog onvoldoende gezamenlijk positie in bij de gesprekken over toekomstscenario’s in Den Haag. Het ontbreekt ze aan een gezamenlijke visie. Ze pakken problemen niet aan bij de wortel. Het vraagt een cultuurverandering onder de artsen zelf, in plaats van zorgen voor patiënten, zorgen dat mensen zelf (naar vermogen) stappen zetten naar een gezond(er) leven.
• Toepassen van voornemens: Positieve Gezondheid staat zowel in de landelijk nota Volksgezondheid als in vele regionale en gemeentelijke beleidsnota’s en ook in Vaak nog als voornemen dat concreet moet worden toegepast.

Karolien herhaalt het nog maar eens. “De zorgsector heeft zichzelf in-gewikkeld en vastgedraaid, maar kan zich ook weer ont-wikkelen, met bewustzijn, (zelf)vertrouwen en een positieve aanpak van gezondheidsbevordering. Dat is geen rocket science, maar vooral gebaseerd op gezond verstand en het terug brengen van alles naar de essentie van zorg en welzijn voor ‘heel de samenleving’.

Ze denkt vooral in mogelijkheden en het creëren van een basis voor een andere aanpak. “Ik loop graag voor de troepen uit en heb inmiddels een groot netwerk van andere zorgvernieuwers om me heen verzameld. Naast het halftime huisartsenwerk, richt ik me op het verspreiden van bewustzijn en vertrouwen met een positief perspectief op gezondheid in de huisartspraktijk, zorg- en welzijnsinstellingen, binnen het onderwijs en over de grens”. Eén ding is zeker. Voor transformatie van de zorgsector is het noodzakelijk dat we collectief onze grenzen verleggen. Karolien’s werk is daarvoor essentieel.  

Marieke van Voorn is procesbegeleider van organisaties door naast leiders te staan die vastgeroeste patronen willen doorbreken, zodat 'heel de organisatie' herstelt en heelt. Haar eerste boek 'Heel de Organisatie, herstel het zelfhelend vermogen van de organisatie' is verkrijgbaar via haar website.  Mariekes tweede boek 'Heel de samenleving' over gezond bestuur in zorg en welzijn wordt op 23 november 2023 gepubliceerd.